ปณฺณาสลกฺขณปฏิมณฺฑิตนฺติ ปณฺณาสอุทยพฺพยลกฺขณวิภูสิตํ สมุทยตฺถงฺคมคหณโตฯ ขีณาสวตฺตาติ อนวเสสํ สาวเสสญฺจ อาสวานํ ปริกฺขีณตฺตาฯ อนาคามีนมฺปิ หิ ภยํ จิตฺตุตฺราโส จ น โหตีติฯ ญาณสํเวโค ภยตูปฏฺฐานญาณํฯ อิตเรสํ ปน เทวานนฺติ อขีณาสเว เทเว สนฺธาย วทติฯ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตนฺติ วาจสิกํ ตถาลปนมตฺตํฯ

จกฺกนฺติ สตฺถุ อาณาจกฺกํ, ตํ ปน ธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ตตฺถ อริยสาวกานํ ปฏิเวธธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อิตเรสํ เทสนาธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ทุวิเธปิ ญาณํ ปธานนฺติ ญาณสีเสน วุตฺตํ ‘‘ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปี’’ติฯ อิทานิ ตํ ญาณทฺวยํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิเวธญาณํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา จสฺส ญาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เวเนยฺยานํ ทสฺเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ, ตสฺมา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เตน ญาเณน สทฺธิํเยว สิทฺธานีติ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌี’’ติ อาหฯ ติปริวฏฺฏนฺติ อิทํ ทุกฺขนฺติ จ, ปริญฺเญยฺยนฺติ จ, ปริญฺญาตนฺติ จ เอวํ ติปริวฏฺฏํ, ตํเยว ทฺวาทสาการํฯ ตนฺติ เทสนาญาณํ ปวตฺเตติ เอส ภควาฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปตินิธิภูตปุคฺคลรหิโตฯ เอกสทิสสฺสาติ นิพฺพิการสฺสฯ

สีหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา

[79] วิปสฺสนาวเสนาติ เอตรหิ รูปเวทนาทโย อนุสฺสริตฺวา ‘‘ปุพฺเพปาหํ เอวํเวทโน อโหสิ’’นฺติ อตีตานํ รูปเวทนาทีนํ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ วิเสสาภาวทสฺสนา วิปสฺสนา, ตสฺสา วิปสฺสนาย วเสนฯ ยฺวายํ ‘‘น อิทํ อภิญฺญาวเสนา’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิญฺญาวเสน หี’’ติอาทิมาหฯ ขนฺธปฏิพทฺธา นาม โคตฺตวณฺณหาราทโยฯ เอวํ อนุสฺสรนฺโตติ ยถาวุตฺตวิปสฺสนาวเสน อนุสฺสรนฺโตฯ สภาวธมฺมานํ เอว อนุสฺสรณสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สุญฺญตาปพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา เต เอว รูปาทโย เนว อตฺตา, น อตฺตนิยา อสารา อนิสฺสรา, ตสฺมา ตโต สุญฺญา, เตสํ ภาโว สุญฺญตา, ตสฺสา ลกฺขณํ รุปฺปนาทิกํ ทสฺเสตุํฯ

กิญฺจาติ เหตุอตฺถโชตเก การเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘กิญฺจาติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถา’’ติฯ เอตนฺติ เอตํ ภูตุปาทายเภทํ ธมฺมชาตํฯ เกน การเณน รูปํ นามาติ กิํ การณํ นิสฺสาย รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ การณุทฺเทโสติ การณสฺส อุทฺทิสนํฯ รุปฺปตีติ เอตฺถ รูปํ นาม สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเตน วิสทิสุปฺปตฺติฯ เตนาห ‘‘สีเตนปี’’ติอาทิฯ ปพฺพตปาเทติ จกฺกวาฬปพฺพตปาเท, โส ปน ตตฺถ อจฺจุคฺคโต ปากาโร วิย ฐิโตฯ ตถา หิ ตตฺถ สตฺตา โอลมฺพนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ หตฺถปาสาคตาติ หตฺถปาสํ อาคตา อุปาคตาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ หตฺถปาสาคเต สตฺเตฯ ฉิชฺชิตฺวาติ มุจฺฉาปตฺติยา มุจฺจิตฺวา, องฺคปจฺจงฺคอุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺฉิชฺชิตฺวาฯ อจฺจนฺตขาเร อุทเกติ อาตปสนฺตาปาภาเวน อติสีตภาวเมว สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตา สิยาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐานอุทกํ สมฺปตฺติกรมหาเมฆวุฏฺฐํ ปถวีสนฺธารกํ กปฺปวินาสอุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติ, ตถา สติ ปถวีปิ วิลีเยยฺยาติฯ มหิํสกรฏฺฐํ นาม หิมวนฺตปเทเส เอกํ รฏฺฐํฯ

อวีจิมหานิรเยติ สอุสฺสทํ อวีจินิรยํ วุตฺตํฯ คงฺคาปิฏฺเฐติ คงฺคาตีเรฯ

สรนฺตา คจฺฉนฺตีติ สรีสปปทสฺส อตฺถํ วทติฯ เอตนฺติ รุปฺปนํฯ ยถา กฐินตา ปถวิยา ปจฺจตฺตลกฺขณํ, เอวํ รุปฺปนํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณํ, สภาวภูตลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ

ปุริมสทิสนฺติ ปุริเม รูปกฺขนฺเธ วุตฺเตน สทิสํฯ ตํ ‘‘กินฺติ การณปุจฺฉา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สุขํ อิฏฺฐารมฺมณํฯ สุขาทีนํ เวทนานํฯ ปจฺจยโตติ อารมฺมณปจฺจยโตฯ อยมตฺโถติ ‘‘สุขารมฺมณํ สุขนฺติ วุจฺจตี’’ติ อยมตฺโถฯ อุตฺตรปทโลเปน เหส นิทฺเทโสฯ เวทยตีติ อนุภวติฯ เวทยิตลกฺขณาติ อนุภวนลกฺขณาฯ

นีลปุปฺเผติ นีลวณฺณปุปฺเผฯ วตฺเถ วาติ นีลวตฺเถฯ วา-สทฺเทน วณฺณธาตุอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อปฺปนํ วา ฌานํ วาเปนฺโตฯ

อุปฺปชฺชนสญฺญาปีติ ยํ กิญฺจิ นีลํ รูปายตนํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนสญฺญาปิ, ยา ปกิณฺณกสญฺญาติ วุจฺจติฯ

รูปตฺตายาติ รูปภาวายฯ ยาคุเมวาติ ยาคุภาวินเมว วตฺถุํฯ ยาคุตฺตาย ยาคุภาวายฯ ปจติ นาม ปุคฺคโลฯ เอวนฺติ ยถา ยาคุอาทิวตฺถุํ ปุริโส ยาคุอาทิอตฺถาย ปจติ นิปฺผาเทติ, อยํ เอวํ รุปฺปนาทิสภาเว ธมฺมสมูเห ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อภิสงฺขริยมาเน เจตนาปธาโน ธมฺมสมูโห ปวตฺตนตฺถํ วิเสสปจฺจโย หุตฺวา เต อภิสงฺขโรติ นิโรเปติ นิพฺพตฺเตติฯ เตนาห ‘‘ปจฺจเยหี’’ติอาทิฯ รูปเมวาติ รูปสภาวเมว, น อญฺญํ สภาวํฯ อภิสงฺขโรตีติ อิตเรหิ ปจฺจยธมฺเมหิ อธิกํ สุฏฺฐุ ปจฺจยตํ กโรติฯ ‘‘อุปคจฺฉติ ยาเปติ อายูหตี’’ติ ตสฺเสว เววจนานิฯ อภิสงฺขรณเมว หิ อายูหนาทีนิฯ นิพฺพตฺเตตีติ เตสํ ธมฺมานํ รุปฺปนาทิภาเวน นิพฺพตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ เจตยิตลกฺขณสฺส สงฺขารสฺสาติ อิทํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาปธานตฺตา วุตฺตํฯ ตถา หิ ภควา สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน เจตนาว วิภตฺตาฯ

วาติงฺคณํ พฺรหติผลํฯ จตุรสฺสวลฺลีติ ติวุตาลตาฯ อขาริกนฺติ ขารรสรหิตํ, ตํ ปน ปณฺณผลาทิฯ ยตฺถ โลณรโส อธิโก, ตํ โลณิกนฺติ อาห ‘‘โลณยาคู’’ติอาทิฯ อมฺพิลาทิเภทํ รสํฯ

อาการสณฺฐานคหณวเสนาติ นีลปีตาทิอาการคหณวเสน เจว วฏฺฏจตุรสฺสาทิสณฺฐานคหณวเสน จฯ วินาปิ อาการสณฺฐานาติ อาการสณฺฐาเนหิ วินา, เต ฐเปตฺวาปิฯ ปจฺจตฺตเภทคหณวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส ปเภทคหณวเสนฯ อสมฺโมหโตติ ยาถาวโตฯ วิเสโส วิเสสตฺถทีปนโต, อวิเสโส อยํ ธมฺโม อวิเสสทีปนโตฯ เตนาห ‘‘วิเสโส เวทิตพฺโพ’’ติฯ ชานนญฺหิ อวิสิฏฺฐํ, ตํ สมาสปทโต อุปสคฺคา วิเสเสนฺติฯ ตถา หิ สญฺชานนปทํ ปจฺจภิญฺญาณนิมิตฺตํ อาการคหณมตฺตํ โพเธติ, วิชานนปทํ ตโต วิสิฏฺฐวิสยคหณํ ฯ ปชานนปทํ ปน ตโตปิ วิสิฏฺฐตรํ ปการโต อวโพธํ โพเธติฯ เตนาห ‘‘ตสฺสาปี’’ติอาทิฯ

อารมฺมณสญฺชานนมตฺตเมวาติ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สลฺลกฺขณมตฺตเมวฯ อวธารเณน ลกฺขณปฏิเวธตฺตํ นิวตฺเตติฯ เตนาห ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทิฯ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนาย ปคุณภาเว สติ ญาณวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตนปิ วิปสฺสนา โหติเยวาติ อาห ‘‘อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปตี’’ติฯ ปฏิเวธนฺติ จ อุปลทฺธิเมว วทติ, น ปฏิวิชฺฌนํฯ เตนาห ‘‘อุสฺสกฺกิตฺวา ปนา’’ติอาทิฯ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุสฺสกฺกาเปตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ อสมฺโมหสภาวตฺตาฯ ยถา ลกฺขณปฏิเวธกาเล สญฺชานนลกฺขณวเสน สญฺญาณอนุรูปวเสเนว ปวตฺตํ, เอวํ วิญฺญาณวิชานนวเสน วายํ อนุรูปวเสเนว ปวตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ตมตฺถํ เหรญฺญิกาทิอุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ หิรญฺญํ วุจฺจติ กหาปณํ, หิรญฺญชานเน นิยุตฺโต เหรญฺญิโกฯ โลกโวหาเร อชาตา อสญฺชาตา พุทฺธิ เอตสฺสาติ อชาตพุทฺธิ, พาลทารโกฯ โวหารกุสโล คามวาสี ปุริโส คามิกปุริโสฯ อุปโภคปริโภคารหตฺตา อุปโภคปริโภคํฯ ตมฺพกํสมยตฺตา กูโฏฯ มหาสารตฺตา เฉโกฯ อฑฺฒสารตฺตา กรโฏฯ นิหีนสารตฺตา สณฺโหฯ เอตฺถ จ ยถา เหรญฺญิโก กหาปณํ จิตฺตาทิภาวโต อุทฺธํ กูฏาทิภาวํ รูปทสฺสนาทิวเสน อุปฺปตฺติฏฺฐานโตปิ ชานนฺโต อเนกาการโต ชานาติ, เอวํ ปญฺญา อารมฺมณํ นานปฺปการโต ชานาติ ปฏิวิชฺฌติ, ตาย สทฺธิํ ปวตฺตมานวิญฺญาณมฺปิ ยถาวิสยํ อารมฺมณํ ชานาติฯ

เอวํ สฺวายํ เนสํ ชานเน วิเสโส อญฺเญสํ อวิสโย, พุทฺธานํ เอว วิสโยติ อิทํ วิเสสํ มิลินฺทปญฺเหน วิภาเวตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อตฺตสุญฺญานํ สภาวธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย กถิตตฺตา ‘‘อนตฺตลกฺขณํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมมคฺคา จ ยทิ อธิคตา, อรหตฺตสฺส อนธิคตตฺตา ‘‘เอกเทสมตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อนิจฺจลกฺขณํ ทสฺเสตุํ อิทํ ปพฺพมารทฺธํ, อิตรานิ ทฺเว ลกฺขณานิ ตสฺส ปริหารภาเวนาติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว’’ติอาทิเทสนาย ตีสุ ลกฺขเณสุ อิทเมว ปธานภาเวน ทสฺสิตํ, อิทํ อปฺปธานภาเวนาติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘‘ตีณิ ลกฺขณานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ อปจินาตีติ อปจยคามิธมฺเม นิวตฺเตติ เอกํสโต อปจยคามิปฏิปทาย ปริปูรณโตฯ เตนาห ‘‘โน อาจินาตี’’ติอาทิฯ วฏฺฏํ วินาเสตีติ วิธมติ อทสฺสนํ คเมติฯ เนว จินาตีติ น วฑฺเฒติฯ ตเทวาติ ตํ วฏฺฏํ เอวฯ วิสฺสชฺเชตีติ ฉฑฺเฑติฯ วิกิรตีติ วิทฺธํเสติฯ วิธูเปตีติ วฏฺฏตฺตยสงฺขาตํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิคตธูมํ วิคตสนฺตาปํ กโรตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘นิพฺพาเปตี’’ติฯ

เอวํ ปสฺสนฺติอาทิ อนาคามิผเล ฐิตสฺส อริยสาวกสฺส อคฺคมคฺคผลาธิคมาย เทสนาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วฏฺฏํ วินาเสตฺวา ฐิตํ มหาขีณาสวํ ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ ขีณาสวสฺส อนาคตภาวทสฺสนํเยว, สพฺพา จายํ เหฏฺฐิมา เทสนา สุทฺธวิปสฺสนากถา, สหปฐมมคฺคา วา สหวิชฺชูปมธมฺมา วา วิปสฺสนากถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตเกน ฐาเนนา’’ติอาทิมาหฯ

นมสฺสนฺติเยว มหตา คารวพหุมาเนนฯ เตนาห ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อายสฺมนฺตํ นีตตฺเถรํ วิยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เถโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนตฺถํ ขุรธาราย อคฺเค สีเส ฐปิเต ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานมุเขน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวาฯ พฺรหฺมวิมานาติ พฺรหฺมานํ นิวาสภูตา วิมานาฯ

ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา

[80] อปกรียติ เอเตนาติ อปกรณํ, ปทํฯ อปกรณํ ปกรณํ การณนฺติ อตฺถโต เอกํฯ เตนาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทว การเณ’’ติฯ นีหริตฺวาติ อตฺตโน สมีปจารภาวโต อปเนตฺวาฯ ตถากรณญฺจ เอวเมเต เอตฺตกมฺปิ อปฺปฏิรูปํ อกตฺวา อายติํ สมฺมา ปฏิปชฺชิสฺสนฺตีติฯ ลทฺธพลาติ ลทฺธญาณพลาฯ

เอกทฺวีหิกายาติ เอเกกสฺส เจว ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนญฺจ อีหิกา คติ อุปสงฺกมนา เอกทฺวีหิกาฯ เตนาห ‘‘เอเกโก เจว ทฺเว ทฺเว จ หุตฺวา’’ติฯ ปุถุชฺชนานํ สมุทิตานํ นาม กิริยา ตาทิสีปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘เกฬิมฺปิ กเรยฺยุ’’นฺติฯ ปริกปฺปนวเสน สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุทฺทิสฺส เปสลา ภิกฺขูปิ เอวํ กโรนฺตีติฯ

ยุคนฺธรปพฺพตาทีนํ อนฺตเร สีทนฺตรํ สมุทฺทํ นามฯ ตตฺถ กิร วาโต น วายติ, ปติตํ ยํ กิญฺจิปิ สีทนฺตรนทิยํ วิลียนฺตา สีทนฺเตว, ตสฺมา ตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ยุคนฺธราทโยปิ สีทปพฺพตา นามฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สีทนฺตเร สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทํ วิยา’’ติฯ อาหารเหตูติ อามิสเหตุ สปฺปิเตลาทินิมิตฺตํ, เตสํ ปณามนาฯ

ปจฺฉิมนฺติ นิหีนํฯ เตนาห ‘‘ลามก’’นฺติ, ลามกนฺโต อิธาธิปฺเปโต –

‘‘มิคานํ โกฏฺฐุโก อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส;

เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานํ, ตโย อนฺตา สมาคตา’’ติฯ –

อาทีสุ (ชา. 1.3.135) วิยฯ อุลตีติ อภิจรติฯ อภิสปนฺติ เอเตนาติ อภิสาโปฯ อภิสาปวตฺถุ ปิณฺโฑลฺยํฯ อตฺโถ ผลํ วโส เอตสฺสาติ อตฺถวสํ, การณํ, ตมฺปิ เตสุ อตฺถิ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ อตฺถวสิกาฯ

อนฺโต หทยสฺส อพฺภนฺตเร อนุปวิฏฺฐา โสกวตฺถูหิฯ

อภิชฺฌายิตาติ อภิชฺฌายนสีโลฯ อภิณฺหปฺปวตฺติยา เจว พหุลภาเวน จ พหุลราโคฯ ปูติภาเวนาติ กุถิตภาเวนฯ พฺยาปาโท หิ อุปฺปชฺชมาโน จิตฺตํ อปคนฺธํ กโรติ, น สุจิมนุญฺญภาวํฯ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิยาติ อิทํ ภตฺตฏฺฐานสฺส อสรเณน กากสฺส นฏฺฐสติตา ปญฺญายตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ภตฺตนิกฺขิตฺตตายฯ อสณฺฐิโตติ อสณฺฐิตจิตฺโตฯ กฏฺฐตฺถนฺติ กฏฺเฐน กตฺตพฺพกิจฺจํฯ

ปาปวิตกฺเกหิ กโต, ตสฺมา เต อนวเสสโต ปหาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํฯ